Độc quyền là gì? Tiêu chí đánh giá sự độc quyền trên thị trường

Chúng ta thường hiểu độc quyền là sự độc tôn, duy nhất trong một lĩnh vực nào đó nhưng liệu đó có phải ý nghĩa đầy đủ để giải thích thật chi tiết độc quyền là gì không? Trong lĩnh vực kinh tế, thuật ngữ Độc quyền (hay trong tiếng anh còn được biết đến là Monopoly) mang ý nghĩa khá tiêu cực, chỉ một trường hợp cực đoan của thị trường thiếu tính cạnh tranh. Trong bài viết này, hãy cùng MarketingAI tìm hiểu sâu hơn về khái niệm Độc quyền là gì và một số ưu điểm của nó nhé!

Độc quyền là gì?

Độc quyền đề cập đến hiện tượng trên thị trường khi một công ty hoặc một nhóm doanh nghiệp liên doanh với nhau chiếm vị trí độc tôn trong việc cung cấp một sản phẩm nhất định nào đó, thống trị lĩnh vực hoặc ngành. 

Độc quyền có thể được coi là kết quả cực đoan của chủ nghĩa tư bản và thị trường tự do kinh tế khi không có bất kỳ hạn chế hoặc rào cản nào. Nhờ thế, một công ty hoặc một nhóm các doanh nghiệp có thể tự do phát triển, trở nên đủ lớn để sở hữu tất cả hoặc gần như toàn bộ thị trường (hàng hóa, vật tư, hàng hóa, cơ sở hạ tầng và tài sản) cho một loại sản phẩm hoặc dịch vụ cụ thể. Thuật ngữ độc quyền thường được sử dụng để mô tả một thực thể có quyền kiểm soát toàn bộ hoặc gần như toàn bộ thị trường, thu lợi nhuận tối đa và ngăn chặn các đối thủ cạnh tranh khác thâm nhập thị trường. 

Trên thực tế, các công ty công nghệ lớn trên thế giới như Google và Facebook đang phải đối mặt với rất nhiều đơn kiện và cáo buộc về vấn đề độc quyền trên thị trường hiện nay. 

Ví dụ về độc quyền:

Sơ đồ độc quyền

Độc quyền tiếng Anh là gì? Thị trường độc quyền là gì? Biểu đồ về độc quyền - Nguyên nhân dẫn đến độc quyền (Ảnh: Saga)

• Một thị trường cạnh tranh tạo ra Qc và Pc
• Một công ty độc quyền sản xuất ít hơn (Qm) và tính giá cao hơn (Pm)

Khi một doanh nghiệp đạt tới mức độc quyền trên thị trường sẽ tối đa hóa lợi nhuận tại điểm m khi MR (doanh thu cận biên) = MC (chi phí cận biên). Trong đó, Pm là giá cả và Qm là số lượng. 

>> Xem thêm: Đăng ký thương hiệu độc quyền

Giá cả độc quyền là gì?

Giá cả độc quyền là giá của hàng hoá, dịch vụ chỉ do một tổ chức, cá nhân bán, mua trên thị trường; hoặc là giá hàng hoá, dịch vụ của các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp liên kết với nhau, chiếm lĩnh phần lớn thị phần độc quyền trên thị trường, có sức mạnh chi phối giá cả thị trường. 

Nguyên nhân xuất hiện độc quyền là gì? 

Những nguyên nhân chủ yếu xuất hiện độc quyền là:

Độc quyền xuất hiện là kết quả của quá trình cạnh tranh

Doanh nghiệp nào kinh doanh kém hiệu quả có những bước đi sai lệch trong kinh doanh sẽ bị những doanh nghiệp khác làm ăn hiệu quả hơn dẫn đầu, chiếm lĩnh thị phần và có thể bị đào thải ra khỏi cuộc chơi.

Trong quá trình cạnh tranh nếu tất cả các doanh nghiệp nhỏ lẻ, phát triển kém bị một doanh nghiệp duy nhất đánh bại thì rốt cuộc, cạnh tranh tự do và chỉ còn lại một doanh nghiệp duy nhất trên thương trường và doanh nghiệp đó tất nhiên chiếm vị thế độc quyền.

Do được chính phủ nhượng quyền khai thác thị trường

Nhiều doanh nghiệp trở thành độc quyền là nhờ được chính phủ nhượng quyền khai thác một thị trường nào đó, ví dụ về độc quyền là các địa phương cho phép một công ty duy nhất cung cấp nước sạch trên địa bàn địa phương mình.

Với những ngành được coi là chủ đạo quốc gia, chính phủ thưởng tạo cho nó một cơ chế có thể tồn tại dưới dạng độc quyền nhà nước. Có lẽ không có ai phản đối rằng, quốc phòng hay công nghiệp sản xuất vũ khí nên do chính phủ nẵm giữ, vì nó liên quan đến an ninh đất nước.

Nhưng có nhiều ngành khác thì sự độc quyền của nhà nước lại không dễ thuyết phục đến như vậy. Ví dụ, ngành hàng không ở Việt Nam gần như độc quyền trong thị trường nội địa, trong khi nhiều nước khác có sự góp mặt của nhiều hãng lớn cạnh tranh gay gắt với nhau.

Do chế độ bản quyền đối với phát minh, sáng chế và sở hữu trí tuệ

Chế độ bản quyền là một cơ chế bảo vệ quyền lợi của những nhà phát minh, khuyến khích họ đầu tư công sức, thời gian và tiền của vào hoạt động nghiên cứu và triển khai, góp phần nâng cao năng suất lao động và đời sống tinh thần cho xã hội.

Do sở hữu được một nguồn lực đặc biệt

Khi nắm bắt một khả năng đặc biệt nào đó cũng sẽ giúp người sở hữu có được vị thế độc quyền trên thị trường. Ví dụ như những mỏ kim cương lớn nhất thế giới tập trung tại Nam Phi nên quốc gia này đã có một lợi thế gần như độc quyền về khai thác và bán kim cương mà các quốc gia khác không thể có.

Do có khả năng giảm giá thành khi mở rộng sản xuất

Do tính chất đặc biệt của ngành tăng dần theo qui mô đã khiến việc có nhiều hàng cùng cung cấp một dịch vụ trở nên không hiệu quả và hãng nào đã có mặt trong thị trường từ trước thì có thể liên tục giảm giá khi mở rộng sản xuất biến đó thành một hàng rào hữu hiệu ngăn cản sự xâm nhập thị trường của những hãng mới. Trường hợp này còn được gọi là độc quyền tự nhiên.

Lợi nhuận độc quyền là gì?

Lợi nhuận độc quyền (monopoly profit) là lợi nhuận dài hạn trên mức bình thường mà các nhà độc quyền thu được.

Lợi nhuận độc quyền phát sinh khi một công ty có quyền kiểm soát thị trường có thể định giá cao hơn tổng chi phí trung bình. 

Chúng ta đều biết, trong một tình huống cạnh tranh thông thường, không công ty nào có thể đưa ra mức giá cao hơn quá nhiều so với chi phí biên khi sản xuất sản phẩm, và nếu có công ty nào làm thế, họ sẽ mất khách hàng vào tay  các công ty ra giá thấp hơn. Hay nói cách khác, các công ty mới (start-up) sẽ đạt được lợi nhuận khi sử dụng mức giá thấp hơn (gần với chi phí cận biên của nó) và thành công cướp được khách hàng từ tay các công ty tính giá cao hơn.

Nhưng vì các công ty độc quyền không phải lo lắng về việc mất khách hàng vào tay các đối thủ cạnh tranh, nên họ có thể ra mức giá độc quyền (như đã giải thích ở trên) cao hơn đáng kể so với chi phí cận biên của mình, và giúp họ có được lợi nhuận kinh tế cao hơn đáng kể so với lợi nhuận bình thường thường thấy trong ngày. Lợi nhuận kinh tế cao mà một công ty độc quyền thu được được gọi là lợi nhuận độc quyền.

Tóm lại, sự tồn tại của một công ty độc quyền sẽ dẫn đến sự tồn tại của một mức giá độc quyền và lợi nhuận độc quyền và những thứ đó phụ thuộc vào sự tồn tại của các rào cản gia nhập: những rào cản này ngăn cản các công ty khác tham gia vào ngành và lấy đi lợi nhuận của họ. 

Ưu điểm của độc quyền là gì?

Mặc dù bị nhìn nhận là một hiện tượng tiêu cực nhưng tính độc quyền trong kinh tế cũng mang lại những ưu điểm sau:

Quy mô kinh tế

Các công ty độc quyền có thể hưởng lợi từ quy mô kinh tế dẫn đến chi phí bình quân thấp hơn và về mặt lý thuyết, điều này có thể giúp người tiêu dùng có thể mua hàng với mức giá rẻ hơn. 

Trong một ngành có chi phí cố định cao, một công ty có thể thu được chi phí trung bình dài hạn thấp hơn - thông qua việc khai thác lợi thế theo quy mô. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các công ty hoạt động trong lĩnh vực độc quyền tự nhiên (ví dụ: cơ sở hạ tầng đường sắt, mạng lưới khí đốt). Ví dụ, sẽ không có ý nghĩa gì nếu như có nhiều công ty nhỏ cùng cung cấp dịch vụ nước máy cùng một lúc, vì những công ty nhỏ này sẽ trùng lặp đầu tư và cơ sở hạ tầng. Trong trường hợp đó, xây dựng cơ sở hạ tầng quy mô lớn làm cho việc chỉ có một công ty độc quyền hoạt động sẽ hiệu quả hơn.

Lưu ý rằng những lợi ích về kinh tế theo quy mô này có thể dễ dàng được ưu tiên hơn so với sự kém hiệu quả trong năng suất và phân bổ vì chúng đem lại hiệu quả lớn hơn.

Doanh nghiệp có thể hưởng lợi từ quy mô kinh tế - bằng cách tăng quy mô, họ có thể có chi phí trung bình thấp hơn - điều quan trọng đối với các ngành có chi phí cố định cao và phạm vi chuyên môn hóa.

>> Xem thêm: Tạo dấu ấn hình ảnh thương hiệu độc quyền với quảng cáo Sponsor Page

Nghiên cứu và phát triển

Hiểu rõ mọi thứ trong độc quyền là gì, các nhà độc quyền có thể sử dụng lợi nhuận độc quyền siêu cường của mình để đầu tư vào nghiên cứu và phát triển hoặc cũng có thể tích lũy tiền mặt dự trữ cho những thời điểm khó khăn. 

Điều này đặc biệt đúng trong các ngành công nghiệp như Y tế, Dược phẩm, đòi hỏi một quá trình đầu tư, nghiên cứu và sản xuất với nhiều rủi ro. Với những ngành đòi hỏi sự đầu tư lớn và quá trình nghiên cứu & phát triển phức tạp như thế, việc phải cạnh tranh với doanh nghiệp nhỏ sẽ không phù hợp. 

Trên thực tế thì nếu không có bằng sáng chế và quyền lực độc quyền, các công ty dược phẩm sẽ không sẵn lòng đầu tư nhiều vào nghiên cứu thuốc. Sức mạnh độc quyền của bằng sáng chế sẽ tạo động lực cho các công ty phát triển các công nghệ và tri thức mới, mang lại lợi ích cho xã hội. 

Lợi nhuận bất thường mà các công ty độc quyền thu được có thể được sử dụng để tài trợ cho đầu tư dẫn đến cải tiến công nghệ và hiệu quả năng động (dynamic efficiency). Ví dụ, các công ty độc quyền công nghệ lớn như Google và Apple đã đầu tư đáng kể vào các phát triển công nghệ mới.

=>> Tuy nhiên, điều này cũng có thể tạo ra một mặt trái tiêu cực đối với các công ty Dược phẩm, khi họ có thể tính giá quá cao cho các loại thuốc cứu mạng con người. Nó cũng khiến cho các công ty dược phẩm khuyến khích thúc đẩy các phương pháp điều trị bằng dược phẩm thay vì các phương pháp chữa bệnh rẻ hơn nhiều, để tăng cường sức khỏe và tránh tình trạng yếu kém ngay từ đầu.

Đạt được sức mạnh độc quyền

Các công ty có thể đạt được sức mạnh độc quyền khi đã làm tốt hơn các đối thủ của họ. Ví dụ, Google có quyền lực độc quyền đối với các công cụ tìm kiếm - nó vượt xa các đối thủ như Bing hay Baidu,... nhờ vào việc cung cấp các sản phẩm mới sáng tạo liên tục. 

Tương tự như với Apple hay Amazon, họ đã cho thấy sức mạnh thống trị thị trường của mình xuất phát từ việc liên tục đổi mới và đáp ứng nhu cầu của  người tiêu dùng. 

Cạnh tranh toàn cầu

Một công ty độc quyền không có nghĩa là nó không phải đối mặt với bất kỳ áp lực cạnh tranh độc quyền nào. Nó tùy thuộc vào việc bạn xác định phạm vi ngành và quy mô cạnh tranh. Ví dụ, một công ty độc quyền sản xuất thép trong nước vẫn có thể phải đối mặt với sự cạnh tranh quốc tế đến từ các công ty thép nước ngoài. 

Đơn cử như Eurotunnel - một doanh nghiệp độc quyền bao thầu các chuyến tàu đi lại giữa Anh và Pháp lại phải đối mặt với sự cạnh tranh từ các phương thức vận tải khác - ví dụ như máy bay và tàu thuyền.

Một số vấn đề của độc quyền

Như đã giải đáp cho câu hỏi độc quyền là gì thì có thể thấy rằng độc quyền là hậu quả tất yếu của quá trình cạnh tranh không lành mạnh, không được định hướng và điều chỉnh rõ ràng, khiến cho cạnh tranh mang tính độc quyền phát triển và cuối cùng là độc quyền ra đời. Sự độc quyền làm tê liệt cạnh tranh lành mạnh, kìm hãm sự phát triển kinh tế, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi người tiêu dùng, tác động xấu đến công bằng xã hội, tạo sức ì đối với chính bản thân các doanh nghiệp độc quyền và nhiều điểm tiêu cực khác. 

Cùng nhìn nhận một số vấn đề của độc quyền dưới đây:

Giá cả độc quyền cao hơn mức giá trung bình

Như đã nói ở trên, các công ty độc quyền không phải lo lắng về việc mất khách hàng vào tay các đối thủ cạnh tranh, nên họ có thể ra mức giá độc quyền (Pm) cao hơn đáng kể so với chi phí cận biên (Pc) của mình, khiến cho người tiêu dùng phải đối mặt với mức giá “trên trời”.

Rào cản gia nhập cao dẫn đến phân bổ không hiệu quả 

Việc duy trì rào cản gia nhập cao khiến các đối thủ cạnh tranh không thể tham gia thị trường và các nhà độc quyền có thể dễ dàng “nuốt chửng” chỗ đứng của họ trong một ngành bằng cách mua lại đối thủ cạnh tranh. Chúng ta đều biết, sự xuất hiện của các nhân tố mới trên thị trường có thể khiến cho giá sản phẩm thấp hơn và nhiều người tiêu dùng có thể được hưởng lợi từ đó.

Nhưng nếu các nhà độc quyền có thể dễ dàng “cá lớn nuốt cá bé” như vậy thì tình trạng không phân bổ các tài nguyên một cách hiệu quả sẽ tiếp tục kéo dài, vì trong độc quyền tại số lượng Qm, giá lớn hơn chi phí cận biên (P>MC). Sự độc quyền lâu dài này sẽ dễ dẫn đến những tổn thất phúc lợi của người tiêu dùng. 

Các công ty độc quyền có ít động lực hơn để hoạt động hiệu quả 

Không có cạnh tranh, các nhà độc quyền có thể tạo ra lợi nhuận mà không cần nhiều nỗ lực, do đó nó có thể dẫn đến tình trạng phi hiệu quả X.

Những bất lợi về quy mô có thể xảy ra 

Một công ty lớn có thể trở nên kém hiệu quả khi gặp phải sự phi kinh tế về quy mô, do sự gia tăng của chi phí trung bình do quy mô trở nên quá lớn. Điều đó dẫn đến việc phối hợp và giao tiếp trong công ty trở nên khó khăn.

Các công ty độc quyền thường có quyền lực độc quyền trong việc trả giá thấp hơn cho các nhà cung cấp

Ví dụ, các nông dân đã từng phàn nàn rất nhiều về sức mạnh độc quyền của các siêu thị lớn khi họ chỉ được trả một mức giá quá thấp cho sản phẩm của mình. Điều đó cũng xảy ra với các công ty độc quyền lớn, họ cũng có thể có quyền trả lương thấp hơn cho công nhân của mình.

Thiếu động lực đổi mới

Việc thiếu tính cạnh tranh trên thị trường đối với các nhà độc quyền có thể khiến họ có ít động lực hơn để làm việc và đổi mới sản phẩm hiện tại, cũng như phát triển các sản phẩm tốt hơn. Ví dụ như Amazon, ông lớn này đã phải thành lập nhiều đơn vị nhỏ trong công ty để duy trì tính cạnh tranh và khiến các công nhân cảm thấy có trách nhiệm với công việc của mình.

Thiếu sự lựa chọn

Trong một thị trường độc quyền, người tiêu dùng không có quá nhiều sự lựa chọn. Điều này đôi khi sẽ khiến họ cảm thấy khó chịu và không hài lòng với sự lựa chọn bắt buộc.

Các công ty độc quyền có thể giành được quyền lực chính trị và khả năng định hình xã hội theo cách phi dân chủ và không thể vượt qua 

Điều này đặc biệt đúng với những gã khổng lồ về CNTT, những người có ảnh hưởng cao đến xã hội và sự lựa chọn của người dân. Ngày càng có nhiều lo ngại về ảnh hưởng của Facebook, Google và Twitter vì chúng ảnh hưởng đến việc truyền bá thông tin trong xã hội.

Đánh giá về sự độc quyền trên thị trường

Sau khi hiểu rõ về độc quyền là gì, chúng ta cùng đánh giá tổng quan về sự độc quyền trên thị trường nhé. Việc đánh giá có thể phụ thuộc vào các yếu tố sau:

• Thị trường có thể cạnh tranh được hay không. Một công ty độc quyền có thể cạnh tranh được sẽ phải đối mặt với nguy cơ xâm nhập. Mối đe dọa gia nhập này sẽ tạo ra động cơ để hoạt động hiệu quả và duy trì mức giá thấp.
• Cấu trúc sở hữu. Một số công ty độc quyền đã được quốc hữu hóa trước đây có thể tồn tại sự kém hiệu quả trong sản xuất. Ví dụ như British Rail, hãng này trước đây đã bị đánh giá là lựa chọn sandwich chất lượng kém và có một số hoạt động không hiệu quả trong mạng lưới. Đây có thể là một phần là do sự chủ quan khi đã có quyền lực độc quyền nhưng cũng có thể là sự thiếu động lực của một công ty được quốc hữu hóa.
• Cung cách quản lý. Một số công ty độc quyền lớn đã quản lý thành công để tránh sức ì có thể có ở các nhân viên của một công ty độc quyền lớn. Ví dụ, Amazon đã duy trì được sự phát triển lâu dài bằng cách duy trì tính cạnh tranh và khiến cho nhân viên cảm thấy có trách nhiệm bằng cách mở ra nhiều đơn vị nhỏ trong công ty.
• Ngành công nghiệp. Trong một ngành như chăm sóc sức khỏe, Dược phẩm, Y tế, các bác sĩ và y tá không cần một thị trường cạnh tranh để cung cấp dịch vụ tốt, bởi đó là một phần của công việc. Nhưng điều đó sẽ không đúng trong ngành công nghiệp thời trang, một ngành mà đề cao sự lựa chọn hơn cả. 
• Quy định của chính phủ. Nếu các chính phủ đưa ra các quy định đe dọa về giá cả hoặc quy định về dịch vụ, nó sẽ giống như một lời cảnh cáo có thể làm hạn chế sự quá trớn của một số công ty độc quyền.
• Yếu tố môi trường - Một công ty độc quyền hạn chế sản lượng sản xuất ra có thể cải thiện (theo một cách mỉa mai) môi trường nếu nó làm giảm mức tiêu thụ.

Cách thức phát triển của thị trường độc quyền

Vậy làm thế nào để phát triển thành một nhà độc quyền trên thị trường. Các công ty có thể áp dụng các cách sau:

• Tích hợp theo chiều ngang. Khi 2 công ty cùng tham gia vào một giai đoạn sản xuất.
• Tích hợp theo chiều dọc. Khi một công ty đạt được sức mạnh thống trị trên thị trường với việc kiểm soát toàn bộ các giai đoạn sản xuất khác nhau trong quá trình cho ra đời sản phẩm. Ví dụ, với ngành công nghiệp dầu mỏ, các công ty sẽ phụ trách hoàn toàn giai đoạn sản xuất, tinh chế và bán dầu.
• Độc quyền pháp lý. Ở đây liên quan đến các sự bảo trợ của Chính phủ hoặc các văn bằng pháp chế được các cơ quan pháp luật công nhận. 
• Mở rộng nội bộ của một công ty. Các công ty có thể tăng thị phần hoạt động bằng cách tăng doanh số bán hàng và có thể được hưởng lợi từ quy mô kinh tế. Các tên tuổi tiêu biểu có thể kể đến như Google, Facebook,...
• Là công ty đầu tiên, với ví dụ điển hình là Microsoft - công ty đầu tiên sản xuất hệ điều hành máy tính đã tạo ra sức mạnh độc quyền khó có thể thay thế. 

Độc quyền tốt

Vậy đâu là những độc quyền tốt? Những ngành như sản xuất nước sạch sẽ là độc quyền tốt; nhưng những ngành như công nghệ thông tin, các gã khổng lồ rất dễ “biến tướng” thành những nhà độc quyền xấu. 

Độc quyền xấu

Vào cuối thế kỷ 19, công ty độc quyền lớn như Standard Oil đã nổi tiếng vì lạm dụng quyền lực và buộc các đối thủ phải ngừng kinh doanh. Hay như sự kiện của Microsoft những năm 1980. Điều này dẫn đến phản ứng dữ dội đối với các nhà độc quyền. 

Tuy nhiên, trong Thế kỷ XXI, xuất hiện những công ty độc quyền mới có ảnh hưởng ngày càng lớn đến đời sống của người dân, tiêu biểu như Google, Facebook hay Twitter - những gã khổng lồ đang phải đối mặt với cáo buộc chống độc quyền. 

>> Xem thêm: Giải pháp Adpage cho bài PR: Tạo zone độc quyền cho nhãn hàng

Quy định về sự độc quyền là gì?

Chính phủ hoàn toàn có thể can thiệp vào việc thực hiện quy định cho các công ty độc quyền. Về mặt lý thuyết, quy định có thể mang lại lợi ích tốt nhất cho cả hai thị trường là độc quyền và cạnh tranh -  lợi thế theo quy mô và cả giá cả hợp lý. Tuy nhiên, khi nắm chắc về độc quyền là gì thì vẫn còn lo ngại về việc liệu các cơ quan quản lý có thực hiện tốt công việc hay không - hoặc liệu các công ty có thể nắm bắt tốt các quy định để kiểm soát mức giá “trên trời” cho các sản phẩm hay không?

Quy định của Chính phủ có thể giúp hạn chế tăng giá, ngăn chặn sáp nhập, vấn đề siêu thuế trên lợi nhuận độc quyền mà các nhà độc quyền có thể thu được và các cuộc điều tra lạm dụng độc quyền mà các công ty công nghệ hiện nay đang phải đối mặt. 

Lời kết

Có thể nói, vấn đề độc quyền là một vấn đề tương đối trừu tượng nhưng lại rất quan trọng và tồn tại liên tục trong cuộc sống, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế. Khái niệm độc quyền là gì không đơn giản như một số người nghĩ mà còn phức tạp hơn thế. Hi vọng rằng, qua bài viết này, các bạn đã hiểu rõ hơn về độc quyền là gì và những ưu, nhược điểm của nó để tận dụng tốt hơn cho công việc của mình.

Tô Linh - MarketingAI

Tổng hợp

>> Có thể bạn quan tâm: Báo cáo The State of Fashion 2021: 10 xu hướng định hình ngành công nghiệp thời trang năm 2021